در میان تمام حماسه‌ها و قهرمانان ملی و دینی، آنچه بیش از همه ملت ایران دلبسته آن است، حماسه عاشوراست که زیبایی و عظمت آن در تعریف نمی‌گنجد. گواه بارز این ادعا را هم این روزها می‌توان به خوبی در کوچه و خیابان‌های تمامی شهرهای ایران مشاهده کرد. مردم ایران عاشق حسین (ع) هستند و این عشق طی قرن‌ها هیچ گاه فراموش نشده و بر شدت آن نیز افزوده شده است. با توجه به توضیح فوق، می‌خواهیم از چند فیلم فاخر در این حوزه که توسط سینمای ایران ساخته شده است ارزیابی خواهیم داشت.

فیلم سینمایی «سفیر» ساخته فریبرز صالح اولین کاری بود که در سال ۶۱ تولید شد و توانست در سینماهای سراسر کشور با استقبال بسیار خوب مردم مواجه شود. حتی می‌توان گفت، محبوبیت فرامرز قریبیان، بازیگر خوشنام سینمای کشورمان بعد از این فیلم زیادتر شد. درباره کیفیت فنی این فیلم نمی‌خواهیم با مقیاس و استانداردهای امروز قضاوت کنیم، چون در چنین شرایطی باید فیلم را نقد منفی کرد و این امر هم دور از انصاف است، اما نکته جالب درباره این فیلم، برخوردی بود که در جشنواره دوره اول فجر با این فیلم شد. در فجر آن سال با این توجیه که به فیلم‌های بلند جایزه‌‌ای داده نمی‌شد «سفیر» مورد توجه قرار نگرفت.

فیلم سینمایی «سفیر» با توجه به ناملایماتی که تحمل کرد توانست در گیشه با استقبال بسیار خوب مردم مواجه شود. در ضمن باید این نکته را یادآور شد که حدادعادل به عنوان رئیس سازمان صدا و سیما در سال ۵۹ و بعد از آن شهید کلاهدوز در تولید این فیلم سینمایی نقش بسیار زیادی داشتند. نکته دیگری که باید درباره این فیلم سینمایی اشاره کرد به اظهار نظر کارگردان فیلم، مرحوم فریبرز صالح مربوط می‌شود. این فیلمساز در مصاحبه‌ای که در زمان حیات با مطبوعات انجام داده، بیان کرد که در زمان ساخت با وی همکاری لازم نشده است. برخوردی که نشان می‌دهد عدم همکاری با پروژه‌های دینی و مذهبی به دوره‌ای خاص خلاصه نمی‌شود، بلکه برخلاف تمام ادعای مدیران همیشه نسبت به فیلم‌های اسلامی کم‌لطفی صورت گرفته است.

اما مهمترین فیلمی که طی ۴ دهه گذشته ساخته شده و از آن باید به عنوان کاری فاخر در این حوزه نام برده می‌شود، «روز واقعه» نام دارد که پس از دو دهه از اکران آن، هنوز می‌توان از آن به عنوان بهترین کار نام برد. البته فیلم «رستاخیز» نیز در این سال‌ها ساخته شده، اما چون این کار هنوز اکران نشده، نمی‌توان درباره آن سخن گفت. با این توضیح می‌خواهیم به فیلم «روز واقعه» بپردازیم، اما بیش از آنکه درباره فیلم اظهار نظر کنیم بهتر دیدیم سخنان شهرام اسدی درباره فیلمش را که در گفت‌و‌گو با خبرگزاری ایکنا مطرح شده در این گزارش بیاوریم.

شهرام اسدی سخنان خود را چنین آغاز کرد: به عقیده من دلیل اصلی موفقیت این فیلم را در وهله اول باید فیلمنامه بسیار خوب بهرام بیضایی دانست که سبب شد گام اول با قدرت برداشته شود. در مرحله دوم همدلی که بین مسئولان سینمایی آن دوران به ویژه در بنیاد سینمایی فارابی وجود داشت کمک بسیاری به پیشبرد کار کرد. دلیل دیگری که برای موفقیت این فیلم می‌توان از آن نام برد فضای مطلوبی بود که در زمان تولید برای ساخت این فیلم، در شهرهای مختلف وجود داشت، اتفاقی که به نظرم لطف خداوند و امام حسین(ع) بود.

وی افزود: این همسویی در کار شاید در ذهن شنونده کمی غلو‌آمیز به نظر آید، اما نمی‌دانم چگونه می‌شود این حرکت شتابنده به سمت غایتی که در فیلمنامه تعبیه شده بود را توضیح داد. این اتفاق را حتی در هنرورها هم می‌شد به خوبی مشاهده کرد که چگونه ساعت‌ها برای هر پلان فیلم وقت می‌گذاشتند، بدون این‌که اعتراضی داشته باشند، البته درباره بودجه این فیلم هم باید بگویم که بنیاد سینمایی فارابی ۶۸ میلیون تومان در نظر گرفته بود. این رقم در آن زمان پول زیادی در سینما نبود، چون یک فیلم معمولی شهری با هزینه ۳۵ میلیونی تولید می‌شد. این توضیح را دادم که این تصور پیش نیاید که این فیلم یک بودجه باز و بسیار در اختیار داشت.

کارگردان «شب واقعه» در پاسخ به این سؤال که چگونه فیلمنامه بهرام بیضایی به وی پیشنهاد شد، چنین توضیح داد: حدوداً ۱۰ روز بیشتر نمی‌شد که به ایران بازگشته بودم، در همان زمان دو فیلمنامه از طرف بنیاد سینمایی فارابی و عبدالله اسفندیاری به من پیشنهاد شد. «آب راه گل نکنید» نوشته انسیه شاه‌حسینی و «روز واقعه» نوشته بهرام بیضایی. این‌ که چرا «روز واقعه» را هم انتخاب کردم دو دلیل داشت؛ ابتدا نام بهرام بیضایی بود که در عرصه نمایش یک استاد مطرح است و مشخص بود که متن وی از کیفیت بسیار بالایی بهره برده است، اما دلیل اصلی‌تر و مهم‌تر این بود که من به شخصه به اصل و موضوع فیلمنامه علاقه داشتم.

عشق به امام حسین(ع)، دلیل ساخت «روز واقعه»

این سینماگر ادامه داد: این عشق نشئت گرفته از نام امام حسین(ع) بود که از کودکی، زمانی که در هیئت‌ها و دسته‌جات سلماس کاسه‌ به دست می‌گرفتم در وجودم بود. از همان دوران همیشه دوست داشتم کاری درباره امام حسین(ع) انجام دهم، پس وقتی فیلمنامه خوب بیضایی را خواندم بهترین فرصت را برای رسیدن به این خواسته به دست آوردم.

اسدی در پاسخ به این سؤال که چگونه برای بازیگران اصلی این فیلم از دو بازیگر گمنام استفاده کرده است، گفت: ما در آن زمان از تمام جوانان تئاتر و سینما تست گریم گرفته بودیم، اما به شخصه من به دنبال چهره‌ای بودم که رسوبات نقش‌های قبلی را برای «روز واقعه» به همراه نداشته باشد، برای همین این طراوت و تازگی را در علی‌رضا شجاع نوری و لادن مستوفی پیدا کردم، اما برعکس دو نقش اصلی، می‌خواستم تمام نقش‌های فرعی حتی آنهایی که دو یا سه سکانس بازی داشتند از بازیگران بزرگ سینما باشند، چون درصدد برقراری تعادلی در کار بودم تا کسانی که تعلق خاطری به بازیگران مطرح سینما دارند به فیلم گرایش پیدا کنند.

در بخش دیگری از گزارش نیز بد نیست اظهار نظر جبار آذین را در این گفت‌و‌گو بیاوریم که آن نیز در گفت‌و‌گو با ایکنا مطرح شده است: یک نکته مهم که در بحث آسیب‌شناسی آثار عاشورایی در سینما و تلویزیون وجود دارد، این‌ است که معمولاً پرداختن به این گونه تولیدات به دو شکل انجام می‌شود؛ ابتدا روشی که در آن سعی می‌شود به موضوع عاشورا به طریق کارهای تاریخی ـ مذهبی نگاه شود. این رویکرد نگاهی مستقیم به موضوع عاشورا دارد. در شکل دوم، تولیداتی است که در متن داستان‌های امروزی به موضوعات عاشورایی می‌پردازد. با توجه به این توضیح، باید گفت که سینما و تلویزیون در هر دو شکل از کارهای عاشورایی عملکردی مطلوبی نداشته است.

این منتقد درباره راهکارهای افزایش تولید فیلم‌ها و سریال‌های عاشورایی گفت: باید نسبت به فرهنگ عاشورا شناخت لازم وجود داشته باشد و فرهنگ عمومی و زبان روز جامعه و ذائقه مردم در کارهای عاشورایی در نظر گرفته شود؛ همچنین علاقه لازم پیرامون کارهای عاشورایی بین فیلمسازان باشد. نکته دیگر اینکه استفاده از هنرمندانی که نسبت به این حوزه دغدغه لازم را دارند، بهره‌گیری از فرهنگ عاشورا در کارهایی که موضوع و محورشان انقلاب و دفاع مقدس باشد، توجه به وجوه دیگری چون شجاعت، عدالت، حق‌طلبی و... در کنار عزاداری و همچنین پرهیز از سطحی‌نگری و شعارزدگی، موارد دیگری است که باید به آنها توجه شود.

وی با بیان این‌که کم‌کاری در حوزه سینمای عاشورایی سبب شده که «روز واقعه» پس از سال‌ها تنها مثال موفق این دست تولیدات در سینما باشد، گفت: «روز واقعه» به عقیده من یک کار کامل و فوق‌العاده نیست، البته قبول دارم در بحث فیلمنامه و کارگردانی، این اثر امتیازات خوبی دارد، اما اینکه این فیلم تا این حد مثال‌زدنی شده، دلیلی واضح دارد؛ این‌که در این حوزه فیلمی ساخته نشده که بخواهیم آن کار را با «روز واقعه» مقایسه کنیم. در این راستا مسلماً بعد از نمایش «رستاخیز»، دیگر فیلم شهرام اسدی تنها نمونه موفق در این حوزه نخواهد بود.

توجه به جذابیت‌های گیشه، دلیل فروش نامناسب «روز واقعه»

درباره این فیلم اظهار نظرهای دیگری نیز شده است که عموماً نگاه به آن مثبت بوده، اما باید به این نکته نیز اشاره داشت که «روز واقعه»نتوانستدر گیشه فروش مطلوبی داشته باشد، حتی باید گفت که در بحث اکران به نوعی شکست تجاری نیز خورد. این اتفاق در شرایطی است که این فیلم از بازیگران بسیار خوبی بهره می‌برد، اما بنا به دلایلی موفقیت تجاری نصیب فیلم شهرام اسدی نشد. دلیل این امر نیز این بود که کار شهرام اسدی به شکل صحیحی تبلیغ نشد، در صورتی که راهکارهایی در پخش تیزر وجود دارد که می‌توان به واسطه آن اشتیاق به تماشای فیلم را زیاد کرد.

نکته دیگری که درباره «روز واقعه» وجود دارد و از نگاه نگارندهمی‌تواناز آن به عنوان ضعف نام برد به بحث جذابیت بصری این فیلم بر می‌گردد. این کار فیلمنامه‌ای بی نظیر دارد، اما می‌شد در فیلم چند صحنه نیز جا داد که برای تماشاگر جذابیت بصری داشته باشد. برای مثال در فیلم «سفیر» چنین آیتم‌هایی را داشتیم، اما در «روز واقعه» این امر رخ نمی‌دهد. نتیجه این کم‌توجهی نیز این شد که «روز واقعه» تنها در تاریخ سینما و نزد منتقدان به عنوان یک فیلم فاخر نام برده شد، اما بین مردم فروش آنچنان خوبی نداشت. در کلامی مردم آن را ندیدند.

در انتهای این گزارش باید گفت که «روز واقعه» به شدت کاری شخصیت‌محور است که درباره تک تک شخصیت‌هایش کار شده. برای همین هیچ کاراکتر اضافی در فیلم وجود ندارد و بازی‌ها و دیالو‌گ‌ها به شدت قوی هستند. درباره دیگر بخش‌های فنی فیلم نیز می‌توان امتیازات خوبی را برای کار متصور شد، برای همین امید است که باز هم در سینمای ایران چنین فیلم‌هایی ساخته شود تا در آینده شاهد فیلم‌های فاخری در حوزه عاشورا باشیم.